Mercedes Brea. Catedrática de Filoloxía Románica da USC
Nas últimas décadas do século XII, nas cortes nobiliarias (e rexias) galegas colle forma en lingua propia unha manifestación literaria que se fora espallando polo Occidente europeo desde aproximadamente o ano 1100: a lírica trobadoresca, apoiada nunha harmónica e coidadosa combinación de letra e música, froito dun traballo propio de ourives ou ebanistas que compoñen cancións para o lecer dos señores –e, sobre todo, das señoras– da realeza e da aristocracia.
Entre aproximadamente 1170 e 1350, primeiro en Galicia e deseguido en Portugal, León e –só un pouco máis tarde– Castela, tivo sona unha actividade músico-literaria que permitiu conservar o nome de máis de 150 trobadores e os textos de máis de 1.650 cantigas. O soporte no que chegaron á actualidade eses nomes e eses textos está constituído fundamentalmente por tres códices de cronoloxía e características diferentes.
O testemuño máis antigo é o Cancioneiro da Ajuda (A), confeccionado en pergamiño a finais do século XIII, que só contén cantigas de amor (unhas 300), dispostas con espazos destinados a unha notación musical que nunca chegou a copiarse, como non se copiou o nome dos autores, aínda que se emprega unha miniatura (que representa músicos en acción) para sinalar cada cambio de autoría. De aí a transcendencia do Pergamiño Vindel: a súa confección é contemporánea, pero conserva cantigas de amigo (xénero non representado en A) con atribución de autoría e con música. Coinciden as dúas obras no emprego dun sistema ortográfico moi semellante ao do galego actual.
Os outros dous códices, o Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa (B) e o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana (V), son copias en papel realizadas en Roma a principios do século XVI por encargo de Monseñor Angelo Colocci. Conteñen (especialmente, B) un número moi superior de cantigas e, sobre todo, aportan os nomes dos autores e organízanas inicialmente en tres grandes bloques: cantigas de amor, cantigas de amigo e cantigas de escarño e maldicir. B e V remontan probablemente a un cancioneiro do que hai noticia a mediados do s. XIV, adaptado ao sistema gráfico propio do portugués, co que tamén, dalgún xeito, se pode vincular o Pergamiño Sharrer e que debeu de ser compilado en etapas sucesivas que provocaron unha alteración da estrutura inicial en tres xéneros.
Mentres que as cantigas de escarño son de tipo satírico, as cantigas de amor e de amigo teñen contido amoroso, e as segundas presentan a particularidade de estar postas en boca de mulleres, que expresan os seus sentimentos e vivencias de moitas maneiras e en variadas situacións: a voz feminina é, por veces, a dunha auténtica señor(a) con dominio absoluto sobre o namorado, convertido en ‘vasalo’ seu; e, noutros casos (como amosa Martín Códax), a dunha moza namorada que sofre a ausencia do amado ou agarda encontrarse con el.